LUNGSIM NATNA LEH LAMKA

0

Thumapi:

Hiipi Covid-19 ziak in khovel ngeina thak (new normal) hong om mawkta hi. Economy-lam siamte’ gendan in, khovel in covid ma bang a ngeinadan hong put nawn khit chiang in Economy (nek-tak zonna) in ngeinadan hong put nawnna di’n a tawmpen in kum nih(2) bek la diing chi uhi. Lockdown sung a sumsinnalam, a poimoh tenten lou tamzawtham kikhak ahihziak in, lockdown bei nung a kihong sunzom zou nawnlou diing hunkhop om diing hi. Huai toh kiton in nna sepna kiam sot mahmah diing hi’n gen uhi.

Lamka leh asehvel neuchik ah singtangmite i kisekhawm uhi. Khosakna leh nek zonna hoihzaw lamen in singtanglam a kipat Lamka leh asehvel naichik ah kipemluut tawlnga lou in om hi. Lockdown ziakin mi tampite khosakna buai leh nawngkai hi. Sumzeeknalam a pai hoih theih nawnlou ziak mah in, nek zonnalam leng nawngkai mahmah hi. Khotual a ana khosa-sate a diing gentaklouh in, khopilam a kipat hong kituahlut thakte sep diing kitasam in om diing in i gingta hi. Khotaang hinkhua a mi toh kithuahkhawmna, kikawmtuahna leh Saptuamte kikholhkhawmna natawm a zalenna mansuah thukhat hitaleh, nek zonna diing natawm in zalenna tampi i na mansuah uhi. Zalenna mansuah chiatchiat inleng, nek zonna diing a zalenna mansuah in, mihing lungsim khoihkhakdan na viau diing in i ngaihtuah hi.

Hiileng veikhak ziak in hinna ki mansuah tou zel lai hi. Damtheihna lam ah vaulauhna lianpi toh khawsa khawm i hi ua, hiileng gau toh a khonung gu diing zaw, nek-tak zonna (economy) kiakniamna leh lam tuamtuam a mansuahna hong hi diing hi. Hinkhua ngeinadan leh dinmun tampitak kikhek ahihman in lungsim kibichilhtak leh ningkiteltak  a om hunkhop om di’n a gintathuai hi. Lungsimlam Natna neikhaloute a diing natawm a neihtheih ahihlai in, a neisate a di’n puangkhe ut mahmah diing hi.

Lamka mahmah!

Lamka mahmah! Thil paidan va suutsau luat ngailou in, kei mi nautaang in kana muhdan natawm inleng buai-a-buai a nawngkai (chaotic) in ka mu hi.

Poisaklouhna, kineksiatna, sum duhna, kinelhsiahna, guuktaakna, engtatna leh zawntatna chi tuamtuam uang deuhdeuh a hihdan i theihsa uh ahi. Khamtheih-guihtheih hih lah tam petmah, innsung kisia leh kitamkham lah a buhazang a om, numei-pasallam a tatleekna leh zulhzauna lah ngeinadan hita leh kilawm a om mai. Kithah-kimat chih, kisuam chih thu lah avangkim a zaak dia om. Khristian khotaang hinapi a hiaibang a tatsiatna, tatleekna leh poisaknabei a khelhna tamtak lak a teng i hihziak un, Lungsimlam Natna hong kithang khia chih pen a lamdang hilou hial hi.

Migilou, dankalh leh dan botsia a gamtaangkhial a om chiang in lah, i gam Sorkar Daan zahtaklou a khotaang, innsungdongta in vaihawm ziahziah mai! A huchihlouh chia mipi kipunkhawm in thutanna/thukhenna bawl zel. Salam Daante leng ei lemtandan a zui i hihna uah, I muhtheihlouh Pathian in Laisiangthou toh kituak i hinpih diing Daan hon bawlsakte zui zoulou i hihlam uh suanlam a i neihden pen uh ahi diing mawng ahi.

Pathian Daan, Sorkar Daan hi’n i Pu-Pa tawndaan/ Customary Law-te uh hitaleh, Daan peuhpeuh ei lemtan dandan a kikaikawi zel ahihchiang in, siatlam i manoh uh thil lamdang hilou hi. Lemtang i sak chiang un khutkhialte leh dan botsete Police ah i pekhia ua, Police a piakkhiak lemtang i sak louh chiang un, Innsung Dongta tungtawn in kihoulemna nei in i genlem zel uhi. Huchi’a vai I hawm chiang un, khutkhial chiatchiat le akhente khutkhial nawn thei dia zalentak a a vaakthaap uh phalsak i hi uh chihna ahi. Athuakte’n le Pathian min in i ngaidam ua; ahi diing mawng ahi. I theih diing ahihleh, India Sorkar nuai a om i hihsam leh, i ngaihdam toh kiton in i tenna gam dan dungzui a sorkar thukhenna leng i ngaih poimoh diing uh ahi (Romte 13:1-7).

Khristian kichi mahle’ng, Pathian deihdan sang a i Pu-Pa tawndan/Customary Lawte uh koih thupizaw i hihkhak diing uh lauhhuai hi. Sorkar’ Vaihawmna leh Customary Law in Pathianthu a kalh chiang inchu, Pathianthu i zuih diing uh ahihlam singtangmi khristiante i theih uh leng hunta hi (Nasepte 5:29).

Hunpaisa a Lamka dinmun lel tulel ettuahna:

Kum 1970 tou lak vel apat in Lamka ah khamtheih awlawl in hong lut pan a, kum apai zel toh kiton in khamtheih-guihtheih in sunglai hong tang tou hiai-hiai hi. Khamtheih chituamtuam (adiak a Heroine/ No. 4) in 1980 tou lak in hon nawk ek hi. 1990 i kaitouh uh toh kiton in khamtheih chituamtuam, a dawnthoh, a nekthoh, a hiipthoh chihte toh ki buaitou chelchul hi. A kikaapthoh khamtheih zatna hong otluat toh kiton in, a khamtheih gau kia hilou in kikapna (syringe) kikop ziak leh sianthounalam kitaaksap ziak in natna thak leh chituamtuam in i dinmun uh hon hihsiat behlap zomah lai hi. Khamtheih hih atam luatziakin, a zongsatna mualsuahtheihna taaksap ziak in Rehab Centre hunkhop, ‘Human Rights’ botse zen in sem mahle uh, tawlkhat lamzangtak in ana paipai thei uhi.

Khamtheih hih hong tam toh kiton in, innkuan leh khotaang ah buaina chituamtuam leng hong kibehlap zel hi. Huaite dou diing a i kisaan hun laitak un 1997 in tualgaal ah i hong buaitou laizang uhi.  Khamtheih in i khotaang uh a neksiat eknasa ah tualgaal in hon nuai ek nawn hi. Huai tualgaal buaina gau apat a awlawl a ki zekhia in niteng hinkhua ana paitou zel abatna tam mahleh, khamtheih hih nasatak a hong kibehlap baan ah, mi tampi khosakna leng kainiam a, huai in dankalh a gamtatna leh zawntatna tampi hon pawkhia hi. Tuni tan in, khamtheih hihna in kiamlam manoh inleng i thei tuankei a, hun leh kumte dungzui in khamtheih kithang chituam leh athak bang hong om tou zel lai hi.

Kum 20 val paita mahleh, tualgaal gu in hon zentou lai a, damkhe hoih nailou i bang uhi. Kum hong pai zel toh kiton in, a langtang a muhluat diing buaina hong tawm deuh zel hileh kilawm hi. Avangkim in thau puak ging zaak diing om nawnkei mahleh, i buaina uh bei chihna hilou a, kikhekta chihna ahizaw hi. A latdan in masuan bang mahle’ng, aguuk in, i sungmuat thoh uhi. I sungmuatna uh hong kilatkhiakna khat ahihleh Lungsim Natna kum 7-8 paisa apat hong uangkhe mahmah a, mahni kithat (suicide) chih patauhhuai zen in zaak diing in hong om hi. NEST, Lamka in data ana laakkhawm dungzui un, kum 2020, January-August kikal chauh inleng mahni kithat (suicide) mi 8 pha man uhi.

1997 tualgaal in ‘Trauma’ hon guan:

Pathian neiloute bang mai in, 1997 in i khua neuchik ah singtangmi leh singtangmi, Khristian leh Khristian, i na kidou ek uhi; Kithah, kimat, kigawt, hiamgamna leh engtatna chihte poisakna bei in i na kisuahkhum uhi. Eilawi tatleeknate Toupa’n huai bang a hon thuk lou ahihziak in A zahngaihna i tan uh thupi i sa a, A min thupi i phat ahi. Amah samkawm a, iitna leh hehpihnabei a, i innvengte that a, man a, a inn-le-loute uh haaltum/suksiat sak i hi uhi. Khelhna leh tatleekna in gau nei gige himahleh, i tuh zah uh hon lousaklou diing a i phulouh uh zahngaihna toh hon pii iitna Pathian’ min i phat ahi. Eilawi thuumhaat ziak leh khamit ziak hizaw lou in, A min suangte i hihziak un, Amah i suk mualphoudan uh leng ahunchiang A sak tan om diing hiven, A zahngaihna leh hoihna ziak in, Amah mah hong tungnungpen a, gitlouhna a kipat kiheikhia a, Amah deihlam; lemna delh a delh diing hon thupiak zui diing in hon pii a, huchi’n hon kilem sak hi (Sam 34:14; 1 Peter 3:11). Amah diktat leh thukhen dik Pathian ahihziak ahi a (Ezra 9:15 ; Sam 9:16), eilam ah suan diing khatlel leng i neikei uhi. Huailai a i tuhgah leh khonung gu i ngaihtuah sutzop khak ngellouh uh, lungsimlam a hon sukkhakdan (Psychological leh Emotional Trauma) ahi. I naupangte, khangdawngte, tuailaite leh upalamte natawm Lungsimlam Natna toh hingkhawm tampi ki-om hi chih tulel inleng hong kilangkhe tou zel hi.

Trauma i chih chiang in, lungsimlam a thuuktak a liamna ahi a, huchibang a liamna in, i lungsimput dikloutak in paisakthei hi. Huai lungsimlam liamna pen damkhelou chih phetlouh in, huai toh nungta den ahihlam uh kiphawklou leng hunkhop om diing un gintathuai hi.

Kei mimal in leng, hun bangzahtan hiam halpuak ging leh mipi husa ging chihte ka zaak chiang in ka sunglam hong lok in, lauhthawnna leh diipkuatna toh kana nungta hi. Huchibang a lungsimlam a liamna in i lungsim paidan tampi khek hi. Hun a pai sawt toh kiton in hon sukkhak dan hong neep deuh sam a, tup leh ngiim neitak a Jesu Khrist’ nungzuihna in ‘beiphial’ hon chisak theita hi. Huai hunlai ziak a nakpitak a lungphawng/traumatize mi tamkhop om diing uhi: mi nautaang, inn leh lou a ki zungkalhkhia a gaaltaite bang, sihna, manna leh poihlawngna in ana nuaikhakte bang, huchibang tatsiatna toh hong kizuinaak numei-pasallam a hiamgamna thuakte bang, nam sepaih leh volunteer tampite bang ahi uhi. Huaibang hunbi in nasatak a hon nuai ahihziak tak in, lungsim lam a buaina leh natna toh nungta den mi hunkhop om diing un a gingtathuai hi.

Tualgaal in Lungsimlam naaktak a hon phawng leh liamsak ahihziak in hunkhop te awlawl a damkhe pawl om mah le’ng, hunkhop a kitheikhelou leh ana damkheloute Trauma, PTSD, Anxiety leh Depression toh nungta den leng omtham diing un a gintathuai hi. Huchisa a zi leh pasal neite bang in a tate uh pesawn thei uh ahihziakin, tulel a naupang leh khang dawng hunkhop lungsimlam natna neithei diing sa in ana piang khia uhi. Nu-le-pate hiam, nu hiam pa hiam leng amah kisikhop ahihlai in, tate’ Lungsim Damdeihna ana awlmohpih diingdan uh ana om khollou chih pen a lamdang hilou hi. 1997 buaina khonung gu lungsimlam leh khalam ah i thuak uh tam mahmah ahi chih tu khawng in selvuallouh in langkhe ta hi.

Tualgaal a i buai ma ua khamtheih-guihtheih in honna nawkna pen, i buai khit un nasatak in, ama sang a uang zaw in hong nawk sunzom hi. Khamtheih chiinzongsakna (Drug addiction) pen Lungsim Natna maituahdan chikhat ahi. Tulel a tenna mumal neilou hial a khamtheih sal a tang leng bangzahhiam kiomta chih thutak toh i kimaituahna un Lungsim Damtheihna a i dinmun diktak uh phoulaak hi.

Tulel a hiileng, Covid-19 ziak in nek-le-tak, innten-louten leh khosakna leh khotaang kikawmtuahte nawngkaitak a a omna sawt gawp ahihman in, leh thil omdan himhim a lauthawng, buai leh ningkitel mahmah leng hong tam deuhdeuh leh kilawm hi. Lungsim Damtheihna dinmun hoihloutak ana omsa pen hong pung in, hong puangkhe lai leh kilawm a, huai toh kiton in, khamtheih hihna leng hong puang lai leh kilawm hi.

Khotaang leh saptuam ah Lungsim Damtheihna toh kisai panlaakna kitasam lai  ahihna ah, tu khawng in leng kisakkhawl dingdan ngaihtuah poimoh petmahta hi. A khonung a i thuak ek chiang ua pan laak pat diing chi i hih lailai ualeh tampi se man diing a, hinna tampi kihumbit khalou diing hi. A damna diing ngaihtuah sang in a doudaalna in akise diing tampi veng ahi chih i thei uhi.

Tulel in ahihleh, lungsimlam natna in naaktak leh aguuk in tha la tou in kisa toutou hidi’n gintat huai hi. Panla thei diing dinmun a omkhate’n pan laktheihdandan in la chiat ni hang. Pathian mai a i mohpuak uh ahilam mangngilh kei ni!

Khovel a thil tungsate tomchik a suutna:

Europe a Black Death (1347-1351) leh Spanish influenza (1918) chihte’ khonung gu in ngeina bang a khotaang leh lungsim paidan chou hial in nasatak in lungsimlam natna in ana nawk ek a, thuak ek uhi.

A nai zaw deuh a hiipi SARS (2002) leh Ebola-te (2014-2016) khonung gu dan a hong pai diing ahihleh, lungsimlam damtheihna leng naktak a sukha mahmah diing hi.

Psychiatry Department, Chinese University of Hong Kong in data ana kaikhawmte dungzui in, SARS (2002) khonung gu in mahni kikhuai (suicide) percent 30 bang in pungsak zou hi chi uh a, SARS a bei nung kum li (4) nung in leng Lungsim Damtheina ah gau hoihloutak nei lai hi, chi uhi. Huaite ahihleh PTSD, DEPRESSION leh OCD hi’n suutkhia uhi.

Huaidan mah in 2007-2008 in khovel pumpi zel suak a sumlam a haksatna nasatak (global financial crisis) gam tampi te sukha in ana om ngei hi. Huai in a sukkhak gamte ah nasatak in Depression, Anxiety leh khamtheih hih leh zu dawn pung mahmah chi uhi. A suutdan un, 2008 sung in 13% in mahni kikhuai (suicide) pung hi. Aziak hi a kilang ahihleh sepna neilouh ziak leh sepna hoih kitungdinna tham muhlouh ziak hitaangpi chi uhi.

Coronavirus omma a leng singtangmite’ leh Lamka mite Lungsimlam a damtheihna dinmun hoih ngellou a om ahihna ah, Coronavirus in hon puakkhiak buaina tampitakte ziak a Lungsim Damtheihna nasa tak a hong kiaksiat beh diing in gintathuai hi chih i gen tuantuan diing hi. Hiai thutak toh mabaan sawtlou ah i kimaituah ngei diing uhi. A khonung gu diktak hun in hon pawkhe thouthou diing ahihziakin, a hun in hon puakkhiak a poisak leh puaknat a abei zel sang in, pan i na laak khawl theih diingte uh i ngaihtuah uh hunta hi chih hiaikan a gen diingdan kathei nawnkei hi.

 

Haksatna i maituah chiang un….:

Mi tampite’n haksatna i tuahchiang un, a thuaksiamtheihna di’n zu, khamtheih, numei-pasallam a thaangtatna leh i dinmun diktak phawklouhna di’a kibuaisakna ki uangbawl sek hi. Hichidan a kihehnem a, buainate dou sek i hihziak un, chiin zongsaktheih thilte sal ah i taang malam ua, buaina veng malak a, buaina ei leh ei i kiguan beh zaw uhi. Lockdown sung a zu bangtan hiam a khaam diing chih bang WHO in ana suah hial mahle uh, zu dawnna uang mahmah dan hi’n gen uhi.

Khotaang hinkhua leh nek-tak zonna (economy) hong keksia ahihziak in, sep diing muhlouh, khotaang bitna kiam, innsung a numeite tung a hiamgamna pungsak, leiba-saangba uangsak, sumlam a puuksiatna tung thei, kial leh buaina tuamtuam hong puangkhe thei hi. A hong huchihchiang in, Covid-19 khonung gu chu Lungsim Natna chituamtuamte piangkhiakna diing in lei hoihtak hong suak diing hi. Chronic stress, Trauma, Anxiety, OCD, Depression hong uang thei a, huaite a thuaknopna di’n zu leh khamtheih chiing zongsatna bang, mahni-ki suksiatna/kisuknatna (self-harm) leh mahni kithat (suicide) chih bangleng hong uang thei hi.

Mihingte lungsim paidan toh kisai a thil omdantak chu, Lungsimlam a i natnate, i hatlouhnate leh i dahnate uh i kitheihmohbawl chiang un, ahoihlam thil, damna, haatna leh kipahna i neihtheihte bang uh kitheihmohbawl suk baihsam mahmah hi. Duhthusam ahihleh, Lungput (emotions) leh phawkna (feelings) aselam a chi tuamtuam i neih chiang un, ahibangbang in maituah le’ng, bawldik diingdan omthei pan a, damna diing lampi zot thei zaw hi.

(Hebrute 4:15-16 ; 1 Peter 5:7 ; 2 Korinthte 12:9 ; Isai 40:29 ; Sam 73:26)

India leh Lungsimlam Natna tomchik a etna:

WHO (World Health Organization) in lungsim natna toh kisai a amuhkhiak dungzui un India pen ‘World’s Most Depressed Country’ minvuah hial uhi. ‘Khovel gamte lak a Lungsim Natna nei tam pen’ chih minvuah hial a om ahihna in, Lungsim Natna toh kisai a India in panlaak thupilua neilou ahihlam taaklang khin hi.

India in bangziak a huchitel a lungsim damtheihna niamtak nei ahi i chih leh, kiphawksakna (awareness) leh phawk baihna (sensitization) dia panlaaka a tawm luat ziak hi in gen uhi. Huai baan ah, lungsimlam natna etsoihna (stigma) a ot luat ziak leng hi’n gen  uhi. ‘Mihai’, ‘Mibanglou’, ‘Avenglou’, ‘sekithum’ chihte lawh sek uh ahihziak in, mi a tamzawte’n Lungsim Natna aneihlam uh ki-iim ua, innsungmite natawm in iimpih zomah lai uhi. Lungsimlam Natna athuak baan uah, zumna, mualphouna, leh koihtuamna/deidanna a tuahte un, a lungsimlam dinmun uh hihsiatbeh lai hi. Lungsim Damtheihna toh kisai enkai diing a sinna leh siamna nei leng India ah tawm mahmah lai hi’n leng gen uhi.

Khovel a mi zawng leh nek muhlouh ziak a gawnna (malnourished) tampenna gam, India, Lungsim Natna tampenna gam ahihtoh kiton in Covid-19 in hon nuai ek khit chiang a Lungsim Damtheihna mah nasatak in hon hihkha ek lai diing ahi chih a suute’n a muhlawk uh ahi.

1990 apat 2017 kikal a thu akaihkhawmna ua amuh khiak uh ahihleh, mi sagih lak ah mi khat zel in lungsimlam natna ana neikha ngei uhi, chih ah. Hiai in a taaklat ahihleh hiipi in India mite hon zelh bang in Lungsimlam Natna in leng hon zel lel suak hi.

A suutna uah, Kum 2018 sung in, India in 1,34,516 mahni kithat (suicide) report hi. A ki report lou leh ki chiamtehlou bangzah a om phet dia?

I gamsung dinmun hichi ahihziak in, i khua, Lamka leh singtangmite tenna munteng ah leng Lungsim Damtheihna toh kisai a i dinmun uh hoih law tuan lou hi’n i mu hi.

Saptuam leh khotaang a pan laak theih diingdan:

Lungsimlam buaina toh kisai a sihna (suicide) bang alangtang a hong tam luat chiang in, lungsimlam natna/buaina ataktak mah ahihdan phoulaaktu hong suak sek hi. Ei singtangmite lak ah leng lungsim natna ataktak mah hi chih mahni kithahna (suicide) ziak a hinna mansuah tampite tungtawn in i theithei uhi.

Singtangmite khotaang leh saptuam a kibulphuh mahmahte i hihziak un, huaite mah pansan a pan laaktheih diingdan uh point bangzah hiam taklang le’ng i chi ahi:

1. Awareness (kitheihsakna/kiphawksakna): Lungsimlam natna chih thil thak hikei mahleh, tulel dan a mahni kithat i zaak mundan uh ana hingeilou hi. Aziak diing hiaichet ahi chihtheih hikei mahleh, tampi hithei a, chi tuamtuam kigawm leng hithei hi. A thuakte a diing a haksa lua ahihziak in, hiai Lungsim Natna bangchi dou a, bangchi kiamsak a, bangchi hihdam diing ahia chih i ngaihtuah  ua, panlaak diingdan i sai uh hun petmahta hi. Ngaihkhawk hunta hi. Poisak tan a beisak zel hithei nawn lou hi.

Philanthropic organizationte, NGO-te hi’n Saptuamte hita leh, khotaang hinkhua ahoihna diing, a bawlhoihna diing leh a siat diing venna in lam chi tuamtuam ah pan i la uhi. Hiai i panlaakte lak a Lungsimlam Natna doudaalna leh douna toh kisai a panlaak diingdan heltelta le’ng chih huai mahmah hi.

Awareness/ kitheihsakna apoimohna thei a naakpitak a pan a na la gam changkang zawte (tumlam gamte) natawm in Lungsim Damtheihna toh kisai a panlaak thunamai ahihlouhdan gen uhi. Huai ahihman in eilak ah ‘Awareness’ om ngellou ahihman in, i dinmun un khahsuah khak in hong omkha thei hi.

Apoimoh leh amasa pen diing ahihleh, ‘Awareness’ ahi i chi khin hi. Khotaang, Saptuam leh innsung ah Lungsimlam Natna pen natna mah ahihdan leh thil hithei ahihdan i kitheihsiamsak uh poimoh petmahta hi. Huai diing in Saptuam leh khotang in Mental Health Awareness/ Sensitization khawng a sai zel uh poimoh hi. Hiai kitheihsakna /kitheihsiamsakna pen mimal nna kia hilou ahihna ah, khotaang leh saptuamte mah in pan hon la le uh mipite sukkha deuh diing in gintatna leh lametna lianpi i nei hi. Panlaakna di’n Saptuamte mahmah in ma hon kai le uh chih lunggulh huai kasa lua hi. I khotaang paidan pen gaakdeuh a kiphankhawm ihi ua, Saptuam ngaina a, Saptuam a kibulphuhte i hihman un, Saptuam in a gen kingai poimoh mahmah hi. Huai ahihziaktakin, Saptuam in Lungsimlam Natna ana pom ngellou a, ana ngai nep ahihziak in a gimneihna lakkhiak haksa petmah hi. A mi nautaang le kitheiloulemsak i hih lai un, Saptuam tuamtuam a makai leh heutute khawng in a gen nep sek ziak un gimneihna/etsoihna (stigmatization) bei thei ngeilou. A pan la diing leh dan bawl leh lem gel diing te’n huaibang lungsim toh Lungsimlam Natna en i hihziak un, a douna diing toh kisai in panlaakna taktak omtheilou hi’n kilang hi.

Ahibangbang a i pom ua, khovel a omlai a, khelhna sapum toh omlel i hihziak ua, thil hitheimah ahi chi a, Pathian hing bete a diing diak in lametna tamzaw ahihlam genkhia in, gen tam leng, aguuk a ki iim a, patau a aom tan natawm ua leng panpihna nget diing zum a om mi tampite adi’n suahtatna lampi zuan diing in ki hasuantheita diing hi. Naupang ‘Sunday School’ leh Departmental Year Plan khawng ah Awareness Month/Week/Day zat diing chih bang guang thei leng hoih mahmah diing hi.

Sam 46:1 ah, ‘Pathian i kihumbitna leh i hatna, mangbat lai a huh pahpahpa nai gige ahi.’ chih lungsim a natna neite kiang a theisak i mohpuak uh ahihlam i theihsiam uh hunta hi.

2. Khotaang a pankhawm poimoh: Hiipi in hon nawkdan a, lungsim natna inleng a guuk a hon nawk ahihman in, khotaang ah ‘Awareness’ tungtawn a panpihna zon diing ahihdan, ki iim louh diing ahihdan leh panpihna zon poisak louh diing ahihdante kisinsak hunta hi. Saptuam leh khotaang in hiai di’n mohpuakna aneih uh chih phet louh in, phatuam leh sukkhak nei diing in pan la thei uhi. Mimal a tallang leh heutu dinmun lenkhate’n leng hichibang a panlaakna aangvan in huhna pethei le hang, nna phatuam tampi sepkhiaktheih diing hi. Media leh social media chihte bang leng hiai ‘Awareness’ thehzaak in zat theih diing hi.

Lungsimlam Natna leh Mahni kithahna chihte’n khotaang damlouhna leh kiaksiatna phoulaak uh ahihman in bawlhoih diing a i koih kei uleh chu, a guuk in hon nese den diing hi. Mabaan ah, nikhat tei lah pan la dia i hong kisakkhiak uh ngai thouthou diing ahihmanin, tu ahunlai in pan la le’ng ase diing tampi kivengthei diing chih phetlou in, hinna tampi ki humbit kha diing hi.

Kikimpih kikaihkhawm leh kizopna (peer network) chih Lungsim Natna neite a di’n bawlsak leng hoih law diing hi. Hiai pen, Saptuam a Counselling Cell tungtawn in pat theih diing hi. Huchileh, amaute’n a haksatna uh ki ngaikhetuah in, ki huhtuah in, ki hasuantuah in, ki thumpihtuah thei diing uhi. Taksa Natna ngaihpoimoh ahih tuk in, Lungsim Natna ngaih poimohna di’a pan i laak uh hun in hon pawkheta hi. Taksa a natna neite kietkolna diing i awlmoh tuk un Lungsim Natna neite a diing a leng a kietkolna diing uh i ngaih poimoh uh hunta hi.

Lungsim Natna neite khenkhat in natna nei ahihlam uh kiphawk lou uhi. A kiphawkte’n lah thil zumhuai, mualphouhuai leh Pathian muanzohlouh vai a ngaihtuah leh ngaihtuahsak/ngoh a om ahihman un, panpihna zon utlou sek uhi. Taksa Natna hi’n Lungsim Natna hitaleh, natna himhim abaihthei pen a etkol ahihleh, damna leng baihsam hi. Lungsim Natna toh kisai in leng, kepna dik leh baihtheipen a kietkolna lamlah leh hasot chihpen natna neite tung ah mimal, khotang leh saptuamte’n i mohpuak uh ahi. I innvengte iit diing, dahte dahpih leh huai diing, puakgikte kipuakpih a, khelhnate kipuang tuah a kithumpihtuah diing a i Laisiangthou in hon sinsak i mohpuakna sukbuchinna khat ahi chih chiamteh tham hi.

(Mark 12:31 ; Romte 12:15 ; Galatiate 6:2 ; Ephesate 4:32 ; Jakob 5:16)

Kho-ngei-ngaitak in omleng, i kiim-kiang leh niteng a i kiveina ah lungsim natna nei panpihna leh kepna poimoh, leh panpihna i piaktheih leh i kawkmuh ding om diing hi.

3. Counselling Cell poimoh: Saptuam chih in Counselling Cell nei chiat leng chihhuai mahmah hi. Huai di’n huchilam lungluut leh awlmohte mah kihelsak in makai sak in, Training diing bang in sawl le hang. Trained leh trained louh kibang hetlou ahi chih thei ni. Trained counsellor apoimohna ahihleh, ‘skill set’ neih poimoh hi. Practice (hih mun/kisin) leng ngai a, Supervision (a senior zaw hiam ahihkei leh kivualpih hiam toh kietzuituahna) leng poimoh hi.

Mi hinkhua toh kisai a thupuukna hoihtak leh lamdik lamlahna toh kisai ahihziak kia hilou in, ei kam khat leh nih gen in mi damkhiakna, sih leh hin diing genkha thei ahihziakin training poimohdan leh trained counsellor poimohna gen tamluat chih omlou hi.

Training diing a counselling lunglutte, i Pastorte (poimoh akisak uleh)  leh Saptuam nnasemte sawl khiak haksa/lemlou ahihtaak leh leng, eilak ah leng Trainer zattheih diing (kei tel in) ki-omta hi. Ei pau ngei a kisinsakthei diing a siamna leh sinna nei eilak ah tasam in Toupa’n hon koihlou ahihziak in, Toupa tung ah i kipaak petmah hi. Huchilam a sinna leh siamna nei sinsaktu diing chial theih bangzahhiam kiomta ahihziak in kizang changkang leng chih huai petmah hi. Thil thanuam huai leng ahi a, sum-le-pai sen leng tawmzaw tham lai diing hi.

“Mipil tenna ah gou leh sathau manpha a om; himahleh mihai in huai tuh a nawmvalh vek hi.” – Paunaakte 21:20

Hotdamna Chialpi i bawlsekdan un Mental Health Awareness Campaign leng zeptel zel le’ng chihhuai lua hi. Kumteng ahih hial keileh leng kum nih/thum (2/3) hal bek in saithei leng manpha law diing hi. Huchi thei leh chu, mite’n Lungsim Natna aneihchiang un, ahihkeileh, anei a theih chiang un, a baihtheilam leh ahun-hun in kienkol in damna mu pahpah diing ua, hinkhua, tawllou deuh in zangthei diing uhi. Huai phetlou in, hiai i Mental Health Awareness Campaign tungtawn in mite’n Lungsim Natna aneihlam uh genkhiak poi salousak deuh diing a, huai in apoimohdan in panpihna zong diing in hasuan diing hi.

4. Sum bikhiah poimohta: Gam mite’n i gam sorkar kiang ah siah (tax) i pia uhi. Huai mipite siah, sum kidongkhawmte mah zang in sorkar in mipite khualna leh khotuahna in lam tuamtuam ah mipite a diing mah in zang zel hi. Hospital bawlna diing bang, School bawlna diing bang, Lampi bawlna diing bang, Sorkar apat scheme tuamtuam mipite tungdingna diing bang hawmkhe zel uhi. Huchidan in mipite’ masuanna leh dopkaangna diing in mipite sum mah zat in omsek hi.

Huaidan mah in, saptuammite’n leng sawm-a-khat, thawhlawm chi tuamtuam, ginna thuchiam leh adangdangte sum in i thohkhawm uhi. Hiai mipi sum kithohkhawmte Saptuam’ sum ahi a, Mission nnasepna diing leh saptuammite a diing mah in kizang hi. Pathian’ Kumpigam nnasepna diing in sum zatna diing lam tuamtuam leh sep diing tuamtuam dungzui a a kibikhiahna (Budget) ah Lungsim Natna doudaalna diing in leng bikhiah/khenkhiak neitheita le’ng chihhuai mahmah hi. Huchi leh i buaisiat ma ua, pan hoihtak a ana la man diing hang a, mahni kikhuai (mahni kithat) leh lungsimnatna nei bangzah hiam hutkhiak leh damna lam zotpihtheihna dia pan kila pah thei diing hi.

Setan panmun saatna leh hon hihsiatna ahi chih thei a, gaal bang a pom a, Lungsim Natna douna di’a hih tupna (policy) Saptuamte’n i neih uh hunta hi. Huchi’n pan la le’ng, tulel a lungsim damtheihnalam a i dinmun uh hoihloutak leng hih kiam theih pah diing hi. Helpline leh Intervention Team bang saptuamte’n nei thei le’ng hoih law di’n ka ngaihtuah hi. Hiai tegel etkaina a panpihtu diing Volunteer bang ki-sam henla, panpihna masa (first aid) ana pethei diing bang in Training kipe le hang hoih in phatuam mahmah diing hi.

Thukhitna:

Lungsimlam natna a hong kipatna gen seng diing hikei mahleh, a ziak piipente lak a khat chu mihing khat a hinkhua a hatna piakbeh diing kingakna (reinforcement) neihlouh ahi. Huai pen sehgolpi thum in khen theih hi: Salam damtheihna, Midang toh kizopna leh Omzia nei a kitheihnate ahi uhi. Huchibang a khantouhna hiam, dinmun hiam siat luat ziak a, mahni kimuhdan diklou nei leh kingaisia, gingtaksang a tamzawtham mi i om uhi. Huchi ahihlai in, hiipi Covid-19 ziak a hinna tampi ki mansuahte leh dinmun haksataktak ana pal mi hunkhopte adi’n mabaan diing lungziinhuaitak guanbehtu in pang thei hi. Niteng khosakna buai tampi omkhate a di’n Lungsim Natna neisakthei a, puangsak thei hi. Covid-19 gau gentellouh inleng, hichibang a lungsim kibichilhtak a omte leh lungsimlam a natna neite a di’a panpihna azotna diing mun uh a om poimoh petmahta hi.

Mihingte paidan khat ahihleh mihing leh mihing ki vaulau lou a apawlam apat vaulauhna i tuah chiang un pankhawm i siam mahmah uhi. Crisis (buaina patauhhuai) a om teng in kigawm i siam mahmah uhi chih hun paisate ah kichian sek hi. Tehkhinna’n, innkang om chiang bang, tuileet chiang bang in. Tu’n leng Covid-19 in khentuam neilou a hon vaulau ahihziak in pankhawmdan ki sintouh zel diing hi.  A guuk a hon sungluh Lungsim Natna gaal dou diing a pangkhawm leng i sin uh hunta hi. Pankhawm a lemlouhna a om lehleng, mimal a i pantheihdan chiat ua i pan uh poimoh petmah ta hi. I innsung ah, eimah ngei tung ah hi’n i iitte tung ah a hong tung ngeikei diing chitheilou i hihziak un, pan la thei diing a dinmun bawlsak a i omleh, kisuum lou in, kipankhe ni hang.

(Hiai article na simsuak tan in khovel ah mahni kithat (suicide) 20-30 kikal om man uhi.)

A poimohdan a mimal, saptuam leh khotang a Lungsim Natna douna toh kisai a pan la thei chiat di’n, Pa Pathian in i hondampa Jesu Khrist min in, simtute iitna leh awlmohna hon pe chiat hen aw. Amen.

-Chingngaihlian Tunglut

September 26, 2020/ Article No. 20

(Laigelh toh kisai kupbeh nuam a omleh, laigelhtu +919892316430 ah thuzaak theih diing hi.)

Chingngaihlian Tunglut
WRITTEN BY

Chingngaihlian Tunglut

She is one of the two co-founders and the in-house counsellor. Her freelancing works include lots of voluntary and 'Pro Bono' counselling in church and community. She is also extensively involved as a counsellor at Bombay YMCA Counselling Centre, CBD Belapur, Navi Mumbai. She has been trained and certified in several Mental Health and associated courses. She is also a certified trainer. She is passionate about young people and the issues they face. She has facilitated workshops on Mental Health and other relevant issues and is involved as facilitator in counselling courses and Sunday School teachers training from time to time.

(Please contact her for seminars and workshops about adolescent and youth issues and mental health etc. As a trainer, she is also passionate about training and equipping people to better serve the body of the Lord Jesus Christ in children, youth and women ministry)

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Book Appointment